Արժանաւոր յովակիմեանցի մը, որ դարձաւ բոլորիս սիրելի տնօրէն Արա Թօփճեանի յաջորդը: Բայց Ժիրայր Դանիէլեան առաւել եւս պիտի յիշուի մեր տարեգրութեան էջերուն մէջ որպէս բանասէր ու խմբագիր: Հայկազեան Գոլէճի գրադարանի վարիչ իր պաշտօնավարութեան տարիներուն, շրջապատուած հայ մամուլի հաւաքածոներով ու հին ու նոր գիրքերով. արդէն կազմած էր ան իր առօրեան եւ ներաշխարհը` հաղորդուած անոնցմով: 365 օր եւ օրը 24 ժամ իր կեանքը անոնցմով լեցուցած էր Ժիրայրը: Կը խմբագրէր իր ուսուցիչներուն` Զարեհ Մելքոնեանի սկսած ու Օննիկ Սարգիսեանի շարունակած ԹՄՄ-ի ՙՇիրակ՚ գրականութեան եւ արուեստի ամսաթերթը: Այնտեղ ալ լոյս կը տեսնէին բանասիրական ու գրաքննադատական իր յօդուածները: Մերթ ընդ մերթ իր աշխատակցութիւնները կը կարդայինք ՙԶարթօնք՚-ի մէջ: Վերջապէս, մե՛ր տղան էր ան...

​

- Մինչեւ այն օրը երբ շա՜տ ճըկուն ՙճարպիկ՚ութեամբ մը Արամ Ա. կաթողիկոսը զինք եւ իր հետ ունէր մտաւորականներէն քանի մը հոգիներ սիրաշահեցաւ եւ քաշեց ի՛ր կողմ, դէպի Անթիլիաս: Օգտակար գործ տեսաւ ան նաեւ հոն, մաս կազմելով կաթողիկոսարանի քանի մը հրատարակչական թէ գրական յանձնախումբերու: Եղաւ նաեւ Գալուստ Կիւլպէնկեան հաստատութեան ներկայացուցիչը Լիբանանի մէջ: Սակայն, այս ամէնով մէկ շարունակեց իր կապերը հայրենի մտաւորականներուն եւ ի մասնաւորի` Հայաստանի Գրողներու Միութեան հետ:

​

Գործակցեցայ Ժիրայրին հետ ՙԵրիտասարդ Հայ՚ թերթի հրատարակութեան օրերուն: Ան եւս արժանացած է ծնողացս յիշատակին հիմնուած ՙԶարթօնք՚ մրցանքին, որպէս 1988-ի մրցանակակիր: Պէյրութ այցելութեան օրերուն, անպայման կը հանդիպիմ իրեն: Այս հարցազրոյցը տեղի ունեցաւ Հայկազեան Համալսարանի Գրադարանին մէջ:

 

Հ.- Բոլորին մտքին մէջ հարց է թէ Պէյրութը, ահեղ քաղաքացիական պատերազմէն ետք, պիտի կարենա՞ր իր անցեալի դերը կատարել սփիւռքեան ազգային կեանքին մէջ, մանաւանդ` մշակութային, կրթական ու հրատարակչական մարզերէն ներս: Կ՛ըսեմ այս, որովհետեւ անցնող աւելի քան քառորդ դարու մեր մօտիկ անցեալը ցոյց տուաւ որ Լիբանանին չկրցան փոխարինել Ֆրանսայի, Ամերիկայի նման մեծ գաղութները: Շատերուն յոյսը տակաւին կը մնայ լիբանանահայութեան վրայ: Դուք որ լա՛ւ կը ճանչնաք ձեր ապրած այս գաղութի առօրեան, ի՞նչ կրնանք լսել ձեզմէ այս ուղղութեամբ:

Պ.- 1975 թուականի Ապրիլ 13-ին երբ Լիբանանի ծանօթ դէպքերը բռնկեցան եւ առաջին շրջանին հանգրուանային եղան, Ժիրայր Դանիէլեանը որոշում կայացուց որ պիտի մնայ այս գաղութին մէջ, առանց այպանելու,- ինչպէս ըրին մեր կուսակցութիւնները իրենց մամուլով,- մեկնողները` զանոնք որակելով դասալիքներ, դաւաճաններ: Ես իւրաքանչիւրին պարագան հասկնալով, նման կեցուածք չորդեգրեցի:

​

Ես իմ ճակատագիրս կապեցի այս գաղութին հետ, հակառակ որ 1976-ին եւ աւելի ուշ, 80-ական թուականներուն, շա՜տ կանուխէն` 1955-էն Գանատա հաստատուած աներձագիս կողմէ հրաւէրներ ստացանք, դեսպանատունը մեզ փնտռեց գտաւ. կնոջս պարագաները գացին Գանատա, իսկ ես որոշեցի մնալ այստեղ: Աւելի ուշ, տարբեր առիթներ ալ եղան: Հետագային, երբ մեր միութեան` Հ.Ը.Մ. Միութեան` նախագահին` Լուիզ Սիմոնի հարցումին պատասխանելով ես այս հաստատումը կատարեցի, ըսաւ. ՙՇատ սխալ ըրեր ես դուն: Դուն ալ, հայ ժողովուրդն ալ, պէ՛տք էր այլ ժողովուրդի մը օրինակին հետեւելով դէպքերու բռնկումէն տասը տարի առաջ այստեղէն հեռացած ըլլայիք՚:

​

Ա՛յս իբրեւ նախաբան պատասխանիս:

​

Մեր մատին ետեւ չպահուըտինք, ճշմարտութիւնները պէտք է,¬ եթէ ոչ բարձրաձայն,¬ ըսենք եւ ընդունինք: Լիբանանի մէջ ո՛չ 160 հազար, ո՛չ 140 հազար հայութիւն ունեցած է: Լիբանանի մէջ այսօր առաւելագոյնը, եթէ ըսենք 80 հազար հայութիւն կայ... քիչ մը չափազանցած կ՛ըլլանք: Սակայն 80 հազարը առնենք որպէս ընդունելի թիւ մը այսօր: Ես այս թիւերը կը բերեմ յենելով այսօրւան մեր կրթական ցանցին մաս կազմող վարժարաններու աշակերտներու թիւին վրայ, ինչպէս նաեւ մօտաւորապէս,¬ չենք կրնար բացարձակ թիւ մը ունենալ,¬ օտար դպրոց, (ոչ-հայկական) դպրոց յաճախող հայ աշակերտներու թիւին վրայ: Ուրեմն ես կրնամ հաստատ ըսել որ հայութեան թիւը 70-էն 80 հազարի միջեւ կը տարբերի... առաւելագոյնը` 80 հազար:

​

Լա՛ւ, այստեղ ամօթ մը չկայ: Գաղութը այս թիւը կը ներկայացնէ: Նախկին այդ լաւատեսութիւնն ալ պէտք չէ արտայայտել, սակայն յոռետեսութեան ալ գերին պէտք չէ դառնանք: Որովհետեւ Լիբանանի մեզի ընձեռած դիւրութիւնները, առաւելութիւնները ուրիշ տեղ չենք գտներ: Նոյնիսկ եթէ այսօրուան թիւը վերածուի կէսի, մենք պիտի շարունակենք գոյատեւել: Պիտի գոյատեւէ հայ եկեղեցին, պիտի գոյատեւեն կուսակցութիւնները, պիտի գոյատեւեն դպրոցները, անշուշտ սեղմուած թիւով, սահմանափակ ու նօսրացած թիւով: Պիտի գոյատեւէ ՀԲԸՄ¬ը:

​

Ղեկավարներէն մէկը ինծի հարցուց, երբ ՙանպայմա՛ն պիտի գոյատեւէ՚ կ՛ըսէի, թէ ինչո՞ւ ՙանպայման՚ կ՛ըսեմ: Այդ օրերուն Շուէտի մէջ 500 հոգինոց գաղութ մը գոյացած էր, որուն օժանդակութիւն կ՛ընձեռէինք, կեդրոն մը ապահովելու մասին կը մտածէինք:

​

Քառասուն հազարի (եթէ պատահի որ այդ թիւը 40 հազարի իջնէ) համար պէտք չե՞նք ապահովել ազգային կեանք: Նոյնիսկ եթէ մեկնիլ ուզեն ոմանք, չունին հարկ եղած նիւթական եւ այլ միջոցները: Իսկ ուրիշներ` պիտի չկարենան, որովհետեւ տակաւին երկրին կառչած կը մնան եւ պիտի շարունակեն կառչած մնալ: Ես այս վերջիններէն եմ ու կը հաւատամ, որ նոյնիսկ եթէ նօսրացած թիւով այստեղ համայնք մը ունենանք, այդ համայնքը իրեն ընձեռուած առիթներէն, իրաւասութիւններէն օգտուելով պիտի շարունակէ ո՛չ միայն գոյատեւել, այլ նաեւ օգտակար ըլլալ արտասահմանի միւս հաւաքականութիւններուն:

Հ.- Երբ նկատի ունենանք մեր գեղարուեստական գրականութիւնը, միջին ու աւագ սերունդներէն դուրս ունի՞ք երիատասարդ սերունդ մը: Ընդհանրապէս հայկական մեր վարժարաններուն վստահած էինք ապագայ գրողներ ու թերթերու խմբագիրներ ունենալու համար: Դուք որ ամբողջ կեանք մը մեր գրականութեան նուիրեցիք, մանաւանդ ալ մօտիկէն շփուեցաք գրողներու հետ մեր գրական թերթերուն` ՙՇիրակ՚¬ին ու վերջերս ալ ՙԿամար՚¬ին միջոցով, արդեօք յոյսի նշոյլներ կա՞ն ուրախացնելու մեզ, Սուրիայէն կամ Լիբանանէն նոր սերունդ մը պիտի ծնի՞ հայ գրականութեամբ խանդավառ:

Պ.- Յակո՛բ, սիրելիս, դուն Յովակիմեանի օրերդ յիշէ՛: Քու դասարանէդ շրջանաւարտ հանդիսացող դասարանէն, քանի՞ հոգի լրիւ հայերէնին տիրապետեց, կամ մօտաւորապէս հայերէնին կը տիրապետէ եւ այսօր հրապարակի վրայ կը շարունակէ գրականութեան, հրապարակագրութեան ընդմէջէն ծառայել հայ ժողովուրդին:

 

Հ.- Արագօրէն ըսեմ, Պէյրութէն` Կարօ Յովհաննէսեանն ու... քիչ մըն ալ ես:

Պ.- Ահա՜... ինծի բարեկամ Կարօ Յովհաննէսեանը այս օրերուն նաեւ ՙԿամար՚¬ի աշխատակիցներէն է: Նոյնը ես կրնամ ըսել. տասներեք հոգինոց մեր դասարանէն երեք հոգի առնչուած էինք: Գրականութեան, հրապարակագրութեան կամ հայերէնին հետ լաւ փոխ յարաբերութիւն ունէինք շնորհիւ մեր այդ օրերու սքանչելի ուսուցչական կազմին, որ ո՛չ միայն հայերէն կը սորվեցնէր մեզի, այլ` գիտես...: Անուննե՜ր, արագ կերպով կը յիշեմ. Զարեհ Մելքոնեան, Օննիկ Սարգիսեան, Վահէ Վահեան, Սիմոն Սիմոնեան: Սակայն, մեր դասարանէն երեք հոգի մնացինք առնչուած` Յակոբ Աքսքալեան, բարեկամդ` Եղիշէ Հաճաքեան, եւ ես...

​

Այս պարագան մի՛շտ նկատի պէտք է առնել: Սակայն, ատոր փոխարէն ըսեմ, որ պատերազմը թերեւս որոշ չափով այդ աւանդութիւնը հարուածեց: Լիբանանի դէպքերը որոշ չափով ընդհատեցին այդ ճիգերը:

​

Վերջերս Հայաստանի մէջ տեղի ունեցաւ Հայաստան-Սփիւռք գրողներու չորրորդ համագումարը: Ես անձնապէս կրթական պատասխանատուութիւններուս պատճառով, հակառակ փափաքիս եւ Հայաստանէն արտայայտուած խնդրանքին, չկարողացայ երթալ: Սակայն, մեզմէ երիտասարդ անուններ պահանջած էին, որ անպայման երիտասարդներ մասնակցին: Ըսեմ որ Սուրիա բաւական մեծ թիւով երիտասարդ գրողներ ունինք այսօր, իբրեւ բանաստեղծ կամ արձակագիր, գրականութեամբ զբաղողներ, թարգմանիչներ եւ մատենագէտներ: Մեր մօտ եթէ նոյն համեմատութեամբ չէ, սակայն անուանացանկ մը պատրաստեցինք ու տեսանք որ փոխարինող ոյժեր սկսած են հասնիլ: Ուրեմն այլեւս լաւատեսութեամբ կը մօտենանք այս հարցին:

​

Հոս հայ գրողներու համախմբում մը կայ: Քանի մը օր առաջ հանդիպում մը ունեցան եւ քարտուղարութիւն մը ստեղծեցին: Հո՛ն, հանդիպումին, նշմարեցի, որ բոլո՜ր ներկաներուն մազերը իմինիս նման սպիտակած չեն: Ուրեմն այստեղ կան միջին եւ աւելի երիտասարդ սերունդի գրողներ:

​

Բան մը ալ ըսեմ. քիչ առաջ յիշատակեցինք Եղիշէ Հաճաքեանը, որ հաւատարիմ ընթերող մը ըլլալ կը թուի ՙԽօսնակ՚-ին եւ մեր անցեալ տարուան Յովակիմեանի ՙՆուիրում՚ տարեգիրքը ստացած է եւ աշակերտներուն գրութիւնները կարդացած: Կարծեմ նոյնը ՙԶարթօնք՚-ի մէջ ալ կարդացած ըլլալու էր, նախ քան ժամանակաւորապէս փակուիլը թերթին: Ուրեմն ինծի ի-մէյլ մը ղրկած էր ըսելու համար. ՙԿը հիանա՜մ որ տակաւին մեր դպրոցներուն մէջ այդքա՛ն մաքուր հայերէնով արտայայտուող աշակերտներ կան: Կարդացի եւ գոհ մնացի՚: Այդ նամակը պիտի օգտագործէի յօդուածի մը մէջ, տակաւին մէկդի դրած եմ...: Սակայն, ըսեմ, նոյն ձեւով, որ նոյն դասարանին մէջ այդ նո՛յն գրողներուն կողքին կան ուրիշներ, որոնք ուղղագրութիւն իսկ չեն գիտեր եւ քերականութիւնն ու կէտադրութիւնն ալ կը խաչեն: Անցեալին, ինչպէս մեզի պատահած էր, հիմա նոյնը կը կրկնուի:

​

Մեր դպրոցը օրինակ բերելով, նաեւ կրնամ միւս վարժարանները նկատի ունենալ: Ըսեմ որ այդքա՛ն ալ յուսահատական չէ կացութիւնը: Տակաւին մենք ամուր կը կենանք մեր դիրքերուն վրայ: Նորերը պիտի գան ջահը ստանձնելու, բարձրացնելու եւ փոխանցելու գալիքներուն:

 

Հ.- Բաւականին լուրջ աշխատանք կը տանէին մշակութային միութիւնները Լիբանանի մէջ: Ինչպէ՛ս կը գնահատէք այդ միութիւններէն մա՛նաւանդ ամենածանօթ երեքին գործունէութիւնը:

Պ.- Ըսեմ որ այս ուղղութեամբ բաւական դժգոհութիւններ ունիմ: Համազգային Մշակութային Միութիւնը եռուն գործունէութեան լծուած է բոլոր մակարդակներու վրայ. գրականութիւն, հրատարակչութիւն, երաժշտութիւն, պարարուեստ, նկարչութիւն...: Եւ ըսեմ որ չկայ շաբաթ մը, որ Համազգայինի կողմէ կազմակերպուած ձեռնարկները զիրար չխաչաձեւեն, նոյնիսկ այդքա՛ն: Դժբախտաբար, Նոր Սերունդ Մշակութային Միութիւնը գոյութիւն չունի: Պարի խումբ մը վերջերս ոտքի հանած էր, սակայն բաւարար չէ:

​

 Մշակութային միութեան մը առաջին գործը պիտի այդքանը ըլլայ` գրական շարժումին կարեւորութիւն ընծայել մշակութային այլ գործունէութեանց կողքին: Թէքէեան Մշակութային Միութիւնը ատենը անգամ մը փորձ կ՛ընէ, ճիգ կ՛ընէ, սակայն մնայուն կերպով կաղացումի մէջ է: Համազգայինի պարագային, նաեւ քիչ մըն ալ Թէքէեանի պարագային, նոյնիսկ անհատներու պարագային, վերջերս զարգացած է հետեւեալը: Ժամանակին մենք, եթէ կը յիշես, հայրենիքէն երգի ու պարի անսամպլը հրաւիրած էինք, Կոմիտասի քառեակը, Սունդուկեանի թատերախումբը, Չէքիճեանի երգչախումբը եւ զանազան խումբեր: Այսօր Հայաստանէն հրաւիրուածներուն թիւը մեծ տեղ կը գրաւէ` փոխանակ մերինը քաջալերելու, տեղւոյն վրայ ճիգ տանելու եւ շարժում սկսելու այդ ուղղութեամբ: Պատրաստի յայտագիրներ, խումբեր կը բերեն ու ժողովուրդին կը ներկայացնեն:

​

Հայաստան-Սփիւռք մշակութային կապը մի՛շտ նկատի պէտք է առնել, սակայն ի հաշիւ տեղւոյն ուժերուն եւ շարժումներուն պէտք չէ ըլլայ այդ մէկը: Վերջերս, հաւասարակշռութիւնը այդ ուղղութեամբ կորսուած է:

​

Ըսեմ որ թատերախումբերու մէջ, այս ալ պէ՛տք է ընդունիլ, որ ամենտոկուն եւ յարատեւղը կը մնայ ՀԵԸ-ի ՙՎահրամ Փափազեան՚ թատերախումբը, որուն դուն ատենին գործօն մասնակցութիւն բերած ես վերոնշեալներէն անկախ:

Կ՛արժէ յիշատակել Լիբանանահայ Գրական Շրջանակը, որ գրական ու մշակութային իր գործունէութիւնը հնարաւորին չափ կը շարունակէ: Իսկ ՀԵԸ-ի Մշակութային Յանձնախումբը յաճախ զգալի կը դարձնէ իր գործունէութիւնը:

 

Հ.- Հեռուէն դիտելով կը նկատենք, որ Անթիլիասի մայրավանքը լուրջ գրական հրատարակչական գործունէութեան նուիրուած է, մանաւանդ Արամ Ա.ի գահակալութեան գալով: Այդ ուղղութեամբ ալ կրնա՞ք տեղեկութիւններ տալ:

Պ.- Գարեգին Բ. (Սարգիսեան) կաթողիկոսի օրով այդ ուղղութեամբ որոշ ճիգ մը եղած էր: Արամ Ա. կաթողիկոսին օրով այդ ճիգը կրկնապատկուած է եւ հիանալի գործակցութիւն մը սկսած է Կիլիկիոյ կաթողիկոսարանին եւ Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկութեան հայկական բաժանմունքին միջեւ, որուն շնորհիւ, նաե՛ւ գործակցութեամբը Հայաստանի համապատասխան մարմիններու, եռանկիւն մը ստեղծուած է եւ հիանալի աշխատանք կը տարուի մանաւանդ հրատարակչական մարզին մէջ:

Պարզապէս օրինակ մը բերեմ. նախկին հրատարակութիւններու վերահրատարակութիւններէն անկախ, որոնք հրապարակէն անհետացած էին, հինցած էին, եւայլն, օրինակ, Օրմանեանի ՙԱզգապատում՚-ը:

​

Սկսած է հրատարակել նոր շարքեր, որոնցմէ առանձին յիշատակութեան արժանի է ՙՄատենագիրք Հայոց՚-ը, ցարդ լոյս ընծայուած 14 հատոր: Կոթողային հրատարակութիւն մը արդարեւ, որուն յաջորդական հատորները կազմի կը սպասեն: Հմուտ գիտնականներ կ՛աշխատին Հայաստանի մէջ այս ուղղութեամբ, սակայն տպագրութիւնը տեղի կ՛ունենայ Անթիլիասի Կաթողիկոսարանին մէջ եւ ֆինանսաւորումը կ՛ըլլայ Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկի միջոցով: Ըսեմ որ այս ծրագիրը յղացուած է համատեղ վեհափառին եւ Դոկտ. Զաւէն Եկաւեանի գործակցութեամբ: Մտածումը որմէ՞ եկած է... կարեւոր չէ, բայց այս գործակցութեամբ է որ այս գործը յառաջացած է: Եւ այսօր ըսեմ որ իրապէ՛ս մեղուանոցի մը վարածուած է գրահրատարակչական գործունէութիւնը, մանաւանդ որ մասնաւորաբար Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութենէն ներս:

Գրահրատարակչական եռուն գործունէութիւն ծաւալած են նաեւ ՙՀամազգային՚-ի գրատունն ու տպարանը:

 

Հ.- Մի՛շտ մենք նկատած ենք որ Անթիլիասը անցնող յիսուն տարիներուն եղած է հատուածական աթոռ մը: Փոփոխութիւն մը նշմարելի՞ է այսօրուան Սսոյ գահակալին մօտ, որքան ալ ան ենթարկուած ըլլայ ազգային քաղաքական կազմակերպութեան մը գերիշխանութեան: Դուք որ երրորդ կողմ մըն էք ու յաճախ կը յարաբերիք Արամ Առաջինին հետ, անկախութիւն մը նշմարելի՞ է իր մօտ բաղդատմամբ զինք նախորդող երեք գահակալներուն:

Պ.- Ես, անձնապէս, երբեք պիտի չուզէի ըլլալ տեղ մը, ուր հատուածի մը տիրապետութիւնը գոյութիւն ունենար: Սակայն ըսեմ որ Արամ վեհափառի այս ուղղութեամբ որդեգրած բաց քաղաքականութիւնը պատճառ եղած է որ անկախ մտաւորականներ, նոյնիսկ ոչ-դաշնակցական կուսակցական պատկանելիութիւն ունեցող մտաւորականներ, քաջալերուին եւ տեղ գտնեն զանազան յանձնախումբերու մէջ:

​

Արամ կաթողիկոսը այս ուղղութեամբ բաւակա՜ն հաւասարակշռուած քաղաքականութիւն կը վարէ: Կարծեմ հետս համաձայն պիտի գտնուիք որ կաթողիկոսութիւնը թեմական ժողովներէ բաղկացած է նաեւ, ու այդ ժողովները ընդհարապէս հատուած մի, չըսելու համար` դաշնակցականներու, տիրապետութեան տակ կ՛ըլլան: Պարզ է այդ ու յստակ, որքան որ ալ Արամ կաթողիկոսը փորձէ վեր գտնուիլ այդ բոլորէն, սակայն երբ Ազգային ժողով տեղի ունենայ, քաղաքական ժողով ընտրուի, գաւառական ընտրութիւններ տեղի ունենան, ու երբ կուսակցութիւն մը այնտեղ մենատիրութիւն հաստատած է, պարզ է, որ կաթողիկոսը հոն ոչինչ կրնայ ընել, իմ կարծիքով, բացի այսպէս մեղմացումի քաղաքականութիւն վարելէ:

 

Հ.- Երկար ատեն խմբագրեցինք ԹՄՄ-ի ՙՇիրակ՚ գրականութեան եւ արուեստներու ամսագիրը, ու մանաւանդ երկրի քաղաքացիական պատերազմի տաք օրերուն, երբեմն ալ ընդմիջումներով: Ինչո՞ւ անցնիլ ձեր հարազատ ՙՇիրակ՚-էն նոր հրատարակութեան մը` ՙԿամար՚-ին, մանաւանդ որ ՙՇիրակ՚-ը ունէր անցեալ մը, աւանդութիւն մը: Մեր գրական թերթը սկսողներն ու հիմնադիրները եղած էին ձեզի սիրելի ուսուցիչներ, գաղափարական նոյն տեսադաշտի գործակիցներ, վերջապէս յարգելի անձնաւորութիւններ: Վստահաբար, ձեր այսօրւան հասուն փորձառութեամբ աւելի բաւարարուած պիտի ըլլայիք մնալով ՙՇիրակ՚-ի նման թերթի մը գլուխը, քան սկսելով բոլորովին նոր թերթ մը:

Պ.- Այս հարցումը բաւական վէրքեր կը փորփրէ: Ցաւալի է ինծի համար հաստատել որ այսօր Ժիրայր Դանիէլեանը իր գործակից ընկերներով ՙՇիրակ՚-ի խմբագրական կազմին շուրջ բոլորուելու փոխարէն, բոլորուած է ՙԿամար՚-ի շուրջ: Ըսեմ որ պատերազմի տխուր օրերուն ՙՇիրակ՚-ը հնարաւոր դարձաւ հրատարակել, նոյնիսկ կրնամ ըսել,  թուականէն ետք, որոշ ընդհատումներ եղած էին երբ ես տակաւին խմբագրական կազմի մէջ չէի, կ՛աջակցէի, բայց յօդուած չեմ գրած: 80-ին սկսած էի իմ յօդուածագրութիւնս, ուղղակի աջակցութիւնս, հիանալի մեր ուսուցչին` Օննիկ Սարգիսեանի հետապնդումներով:

Հետագային, երբ մեր ուսուցիչը եւ նաեւ երէց գործակից բարեկամը փոխադրուեցաւ Մ. Նահանգներ, քանի մը տարի որոշ կարգադրութիւններով ամսագիրը շարունակեց լոյս ընծայուիլ հիմնականին մէջ Վաչէ Ղազարեանին եւ Հայկ Նագգաշեանին գործակցութեամբ ու այս անգամ ալ անոնց մեկնումով երբ պարապ մը ստեղծուեցաւ, ինծի առաջարկուեցաւ ստանձնել ՙՇիրակ՚-ը:

​

Ստանձնեցի, կարճ ժամանակ մը առանձին վարեցի խմբագրութիւնը, սակայն անմիջապէս օժանդակութիւնը խնդրեցի ԹՄՄ պատասխանատուներու միջոցով հանգուցեալ Արմէն Դարեանի եւ նաեւ` կուսակցական խմբագիրի մը, որովհետեւ մենք մնայուն խմբագիրներ չէինք, իւրաքանչիւրս ունէր իր աշխատանքը: Սկզբնական շրջանին Յակոբ Գույումճեանին դիմեցինք եւ ան իր վրայ դրուած յոյսերը չարդարացուց, դժբախտաբար: Քանի մը թիւ ետքը Պարոյր Աղպաշեանը ստանձնեց այդ պարտականութիւնը, քանի արդէն ՙԶարթօնք՚-ի խմբագիրն է եւ խմբագրատան մէջ կը գտնուի մնայուն կերպով: Պարոյրը աւելի յարմար էր, որ եռանդամ այդ խմբագրական կազմին մասնակցէր: Քանի մը տարի միայն տեւեց այս դրութիւնը եւ 1991-ին մահացաւ Արմէն Դարեանը:

​

Ուրեմն ԹՄՄ-ի ատենի վարչութիւնը,- որքան կը յիշեմ Տոքթ. Յարութիւն Եոզկաթեանի օրով էր,- փափաքեցաւ որ խմբագրական կազմ մը ստեղծուի, որուն մաս կազմեցին Լեւոն Վարդանը, Երուանդ Պարսումեանը, Պեպօ Սիմոնեանը, Զաւէն Մսըրլեանը (հին խմբագրական կազմէն), Պարոյրը եւ ես: Եւ ըսեմ որ հիանալի խումբ մը եղանք ու թերթը շարունակեցինք լոյս ընծայել մինչեւ 1997 թուականը: Մինչ այդ, վարչական պատասխանատուն մահացաւ ու մինչ այդ` ցրւումի պատասխանատուն` Կարապետ Ճերեճեան Ֆրանսա մեկնեցաւ:

​

Ու սկսաւ կուսակցական ներքին տագնապը: Դժբախտաբար, այս բոլորէն ետք, հրատարակուած ՙՇիրակ՚-ները մնացին մէկդի: Մենք ճիգով մը ՙՇիրակ՚-ը կը հրատարակէինք եւ չէր ցրուուեր, ՙԶարթօնք՚-ի խմբագրատան սենեակներուն մէջ կը մնար: Ուրեմն քանի մը անգամ պատասխանատուներուն դիմեցինք, որովհետեւ նիւթական դժուարութիւններ ալ ստեղծուեցան, հակառակ անոր որ խմբագիրները չէին վարձատրուեր: Առաջին անգամ ըլլալով պատասխանատու խմբագիրը չէ վճարուած Ժիրայր Դանիէլեանի օրով: Կուսակցական պատասխանատու խմբագիրները աշխատավարձ ստացած են... Մելքոնեանը, Սարգիսեանը, Նագգաշեանը, Ղազարեանը (Վաչէն` այլ գործերու կողքին, անշուշտ), սակայն Ժիրայր Դանիէլեանը չէ ուզած ստանալ:

​

Այդ օրերուն` ղեկավարութեան հետ տարակարծիք եղանք: ՌԱԿ կեդրոնական վարչութեան ատենապետը Պարոն Յակոբ Գասարճեանն էր, մեր բարեկամը: Մեր առջեւ ուղղակի պատուար մը յառաջացաւ, դժբախտաբար տպարանի պատասխանատուն կամ տպարանատէրը սկսաւ զիս հետապնդել դրամի համար: Չեմ ուզեր աւելի մանրամասնութիւններու մէջ մտնել: Դժուարութիւններ, վերջապէս, ստեղծուեցան եւ մենք ակամայ հրաժարեցանք ու ՙՇիրակ՚-ը դադրեցաւ:

Տարիներ ետք, երբ հնարաւոր դարձաւ գտնել նիւթական օժանդակութիւն մը, մենք վերադարձանք մեր առաջին սէրին` ՙՇիրակ՚-ին ու նախապատուութիւնը տուինք մեր թերթին: Բանակցութիւններ տեղի ունեցան: Ժիրայր Դանիէլեան եւ ընկերացող խմբագիրները պատրաստեցին յստակ ծրագիր մը. խառն ժողովներ ալ եղան: Մենք թերթը պիտի խմբագրենք, պատրաստենք, հրատարակենք եւ ԹՄՄ-ին պիտի յանձնենք առանց հինգ դահեկան պահանջելու եւ ԹՄՄ-ը պիտի ստանձնէ թերթին առաքումը, ցրւումը, բաժանորդներու պարագան, ուրկէ պիտի ունենար եկամուտ: Այսինքն` ԹՄՄ-ին մենք եկամուտ մը ապահոված պիտի ըլլայինք այսպիսով:

​

Հո՛ն, դժբախտաբար, չեմ ուզեր մանրամասնութեան մէջ մտնել, ըսեմ որ նիւթականի հարցը դեր խաղաց: Նիւթականը ԹՄՄ-ը պէտք է տնօրինէր, բայց գումարը հայթայթող կողմը չէր ուզեր որեւէ մարմինի կամ կազմակերպութեան մը յանձնել զայն: Խմբագիրներու կազմէն երկու հոգիի կ՛ուզէր փոխանցել, դրամատան մը մէջ դնել, սակայն կազմակերպութեան չէր ուզեր յանձնել այդ գումարը: Բարերարին կողմը` այս պարագային Կիւլպէնկեան Հաստատութիւնը, իրաւունք ունէր, կ՛ենթադրեմ, նման պայման դնելու: Այդ վերջին պայմանը չընդունուեցաւ, ամէն ինչ ընդունուեցաւ բացի այդ մէկ պայմանէն:

​

Գլխաւոր պատճառը այդ եղաւ, որ մենք ակամայ ՙԿամար՚-ին դիմենք, հակառակ որ նախապատուութիւնը ՙՇիրակ՚-ին էր որ տուած էինք:

​

Անունն ալ պատահականօրէն չէ որ ընտրեցինք, կամարեցինք ՙՇիրակ՚-ը ՙԿամար՚-ին, կամարեցինք հայրենիք-սփիւռք մշակութային կապերը, գաղթօճախները, սփիւռքի համայնքները...:

​

Հ.- Բանասիրական գործերը ամէնէն աւելի ձեր սրտին խօսած են, մանաւանդ սկզբնական շրջանին երբ Հայկազեանի հայագիտական գրադարանին մէջ աւելի քան երկու տասնամեակ անցուցած էիք իբրեւ պաշտօնեայ: Հիմա որ ծանրաբեռնուած էք կրթական ու հասարակական պարտաւորութիւններով, առիթ կ՛ունենա՞ք ձեր մօտ գտնուող արխիւային նիւթերով հետամուտ ըլլալու նոր աշխատասիրութիւններու:

Պ.- Անկեղծ պատասխանս հետեւեալն է: Իմ մեծագոյն հետաքրքրութիւնս եւ սէրս մատենագիտութիւնն ու բանասիրութիւնն են:

Ես երբեք չէի պատկերացներ թէ օր մը պիտի յաջորդեմ մեր հիանալի տնօրէնին` Պարոն Արա Թօփճեանին, քառասուն տարուան ծառայութենէն ետք: Այդ օրերուն ես ՀԲԸՄ-ի Կրթական Յանձնախումբի ատենադպիրն էի, ատենապետն էր մեր սիրելի Տոքթ. Յարութիւն Եոզկաթեանը: Ինձմէ բաւական ճիգ պահանջեց համոզուիլ եղած առաջարկին եւ ընդունիլ այս պաշտօնը: Ուրեմն ես կտրուեցայ իմ գլխաւոր յենակէտէս, որ գիրքերու աշխարհն էր, որ Հայկազեան Համալսարանի Հայագիտական Գրադարանն էր: Պէ՛տք է ըսել մամուլի իր բաժանմունքով ու գիրքերով հիանալի գրադարան մը եղաւ` ի տարբերութիւն միւսներուն, ծառայութեանը տակ գտնուեցաւ գրադարանի պահանջքը ունեցող մտաւորականներու, խմբագիրներու, ուսանողներու:

​

Է՜...անշուշտ այս մէկը պարապ մը ստեղծեց, սակայն ես շարունակեցի քանի մը ուսումնասիրութիւններ լոյս ընծայել, ապա այդ թուականներուն երբ հեռացած էի գրադարանէն, հրատարակեցի, կը խորհիմ, իմ ամէնէն լուրջ գործս` ՙԲանասիրական որոնումներ՚ անունով, որուն յառաջաբանը գրած է ակադեմիկոս Լեւոն Հախվերտեանը եւ Թէքէեան Մշակութային Միութիւնը պատուեց զիս շնորհահանդէսով մը, որ անմոռանալի հետք թողուցած է իր մեծ յաջողութեամբ:

​

Ապա, գրական մամուլին մէջ եւ նաեւ` օրաթերթային մամուլին մէջ լոյս տեսած իմ գրական որոնումներս, յատկապէս ՙՇիրակ՚-ին մէջ լոյս տեսածները, համախմբեցի ու երկու տարի առաջ այդ մէկն ալ լոյս տեսաւ: Հոս պէտք է ըսեմ, որ Դոկտ. Վաչէ Ղազարեանի հետապնդումները մեծ դեր կատարեցին: Այդ գործն ալ միւսին օրինակով որակեցի ՙԳրական որոնումներ՚:

Հիմա այս հարցազրոյցը ո՞ւր տեղի կ՛ունենայ...: Շա՜տ հեաքրքրական զուգադիպութեամբ մը Հայկազեան Համալսարանի Հայագիտական Գրադարանին մէջ, եւ քեզ սպասելու այդ պահը կ՛օգտագործէի պրպտելով որոշ աղբիւրներ Ատանայի ջարդերուն նուիրուած: Այս տարի 100-ամեակն է Ատանայի դէպքերուն:

​

Ըսեմ, արդէն մօտ է որ ես հանգստեան կոչուիմ կրթական մարզէն ներս: Երեք տարի առաջ կոչուած եմ պաշտօնապէս, սակայն ինչ-ինչ պատճառներով կ՛երկարաձգուի իմ կրթական պատասխանատուութիւնս: Մօտիկ ապագային, երբ կրթական այդ պատասխանատուութիւնները փոխանցեմ եւ ես այդ մարզէն ներս ազատ զգամ, այն ատեն ամբողջական ոյժով ու լրիւ թափով պիտի անդրադառնամ իմ առաջին սէրին:

 

Հ.- Մեր շրջանակէն ունի՞ք քանի մը անուններ, որոնք իրապէս հոգեհարազատ են եղած ձեզի, որոնց հետ կրնաք անկեղծօրէն խօսիլ, բացուիլ: Անուններ, որոնց հետ պիտին կարենայիք ՙՎերնատուն՚ մը ստեղծել:

Պ.- Այս հարցումին շատ կը դժուարանամ պատասխանելու, որովհետեւ ժամանակը մեզմէ խլեց տարաւ այնպիսի հոյլ մը մտաւորականներ, որոնց հետ ես շա՜տ մտերիմ գործակցութիւն ունեցած եմ: Ըսեմ, որ անոնց մէջ այնպիսինե՜ր կային, որոնց հետ իմ անմիջական շփումներս, հարազատի փոխյարաբերութիւնները դրոշմուած են ամբողջ կեանքիս վրայ:

​

Հեռացողներուն մասին եթէ անուն տամ, կը վախնամ որոշ անձեր մոռնալ: Ապրողներու պարագային հիմա, անշուշտ, չեմ կրնար ըսել որ տարեց եմ, ծեր եմ... սակայն, հանգրուանի մը մէջ կը գտնուիմ, ուր որոշ յուսախաբութիւններ, փորձառութիւններէս մեկնած, շատ-շատ լաւ ընկերներէ հեռացուցին զիս, եթէ ոչ անմիջական շփումներով, գէթ մտածումով, սրտով...: Այդ պատճառով պիտի չուզեմ անուններ տալ հոս եւս:

​

​

Պէյրութ, 30 Յունուար 2009

ՅԱԿՈԲ ՎԱՐԴԻՎԱՌԵԱՆ