Հայաստանի եւ անոր հարեւաններուն միջեւ յարաբերութիւններ հաստատելու բոլոր բանակցութիւններն ու միջոցառումները եկած եւ յանգած են Զանգեզուրի միջանցքին, եւ այդ միջանցքը ոչ միայն դարձած է կռուախնձոր Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ, այլ նաեւ` Իրանի եւ Թուրքիոյ միջեւ եւ ընդհանրապէս քննարկումի մաս դարձած է միջազգային քաղաքական շրջանակներէ ներս. հետեւաբար այդ միջանցքին հաւանական փոխանցումը Ատրպէյճանին - այն սկզբունքով որ այդ երկիրը կը պահանջէ – ոչ միայն պիտի արժէ ինքնիշխանութեան կորուստ Հայաստանի համար, այլ նաեւ ռազմագիտական պատուհաս նոյնինքն Իրանին: Հետեւաբար, որքան ալ Թուրքիան իր քաղաքական կշիռը դնէ այս հարցին մէջ Ատրպէյճանի կողքին, Հայաստանն ալ իր կարգին պիտի ունենայ հակակշռող ոյժ մը յանձին Իրանի պետութեան:

​

Թէ ինչպէս պարզուեցաւ Զանգեզուրի միջանցքի պահանջը` քաղաքական զարգացման մը հետեւանքն է ան. ինչպէս ծանօթ է` Թուրքիա Ամերիկայի ճընշումով, բանակցիլ սկսաւ Հայաստանի հետ, սահմանները բանալու եւ դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատելու նպատակով: Անքարա եւ Երեւան ի սկզբանէ յայտարարեցին որ բանակցութիւնները պիտի կայացնեն առանց նախապայմաններու: Եթէ նախապայմաններու հարց գոյութիւն պիտի ունենար` Հայաստանն ալ, առաջին հերթին, սեղանի վրայ դրած կրնար ըլլալ ցեղասպանութեան ճանաչումի ու հատուցման խնդիրը: Թուրքիա համաձայնեցաւ բանակցութեանց մէջ մտնել Հայաստանի հետ ընդունելով առանց նախապայմաններու սկզբունքը, խուսափելու համար իր դիմաց պարզուելիք դարակազմիք խնդիրէ մը` ցեղասպանութեան ճանաչումէն: Սակայն, անգամ մը որ անցաւ այդ հանգրուանը, սկսաւ բանակցութիւններու առաջընթացը, Թուրքիա սկսաւ պայմանաւորել համաձայնութիւնները Պաքուի հաւանութեամբ: Այնտեղ է որ պարզուեցան պայմանները:

​

Թուրքիա աւելի հետաքրքրուած է Զանգեզուրի միջանցքով քան Ատրպէյճանը եւ այս` մէկէ աւելի պատճառներով: Թուրքիա համոզուած է որ այդ միջանցքով բացուած պիտի ըլլայ Մեծն Թուրանի դարպասը, որ երազն էր Էնվէր փաշայի: Երկրորդ` եւ աւելի հիմնաւոր պատճառներէն մէկն ալ ցեղասպանութեան պատմական պատասխանատուութենէն խուսափելու գործնական հնարքն է:

​

Ցեղասպանութիւնը այնպիսի պատմակշիռ իրականութիւն մըն է որ դարերու ընթացքին աւելի ծաւալ կը ստանայ, օրինական սահմանումներ կը զգենու եւ մարդկային իրաւանց խնդիրի կը վերածուի: Եթէ նոյնիսկ Հայաստան ոյժը չունենայ Թուրքիան առերեսելու իր պատասխանատուութեան հետ, այդ դերը պիտի կատարեն մեծ պետութիւնները, պարբերաբար, թէկուզ մեկնելով իրենց անմիջական քաղաքական ելակներէն ու շահերէն:

​

Սակայն, առաջին հերթին Հայաստանի խնդիրն է ցեղասպանութեան ճանաչումն ու հատուցման հետապնդումը: Հետեւաբար պէտք է շարունակէ գոյութիւն ունենալ հայկական ինքնիշխան պետութիւն մը, այդ դերը կարենալ կատարելու օրինական ճանապարհներով: Ահա այստեղ թրքական հեռատես դիւանագիտութիւնը կը տեսնէ պատեհութիւնը խորտակելու հայկական պետականութեան ինքնիշխանութիւնը: Արդարեւ, երբ Հայաստան զիջի իր ինքնիշխան հողամասին մէկ հատուածը Ատրպէյճանին, արդէն հարուածը տուած կ'ըլլայ իր տարածքային ամբողջականութեան ինչպէս` իր ինքնիշխան գոյութեան: Այդ կերպով Թուրքիա խուսափած կ'ըլլայ նման ապագայի մը առերեսումէն: Այն պահուն որ գոյութիւն չունենայ ինքնիշխան Հայաստան մը, անտէր կը մնայ նաեւ ցեղասպանութեան պահանջատիրութիւնը` վերածուելով մարդասիրական եւ բարոյական դատի մը, անբարոյական քաղաքական աշխարհի մը մէջ: Պէտք է ընդունիլ որ թուրքերը ունին չափազանց հեռատես եւ նուրբ դիւանագիտութիւն մը` զուգորդուած իրենց զինոյժին: Չմոռնանք որ տակաւին 1930ական թուականներուն Թուրքիա փոքր հողամաս մը ստացաւ Իրանէն` միանալու համար Նախիջեւանին, ճիշդ այս մեծ ծրագրին նախատեսութեամբ:

​

Հակառակ որ Նոյեմբեր 9ի յայտարարութեան մէջ ոչ մէկ պայման գոյութիւն ունի միջանցքի մասին, Պաքու կը պնդէ անոր վրայ – վստահաբար` Անքարայի խորհուրդով – որովհետեւ անոնք իրաւացիօրէն կը հաշուարկեն որ Հայաստան այսօր կը գտնուի պարտեալ ու տկար վիճակի մէջ, հետեւաբար կրնայ տեղի տալ նման քաղաքական ճնշումի:

​

Նախագահ Ալիեւ բազմաթիւ միջոցներով եւ բանաձեւումներով միջազգային հրապարակ կը նետէ միջանցքի խնդիրը` ծունկի բերելու համար Հայաստանը: Մերթ հաւասարութեան նշան կը դնէ Լաչինի միջանցքին եւ Զանգեզուրի միջանցքի միջեւ եւ մէկը միւսով կը պայմանաւորէ: Ուրիշ առիթներով` Զանգեզուրը ամբողջ ատրպէյճանական հող կը հռչակէ եւ զայն կը պահանջէ ամբողջութեամբ: Երբեմն ալ համաշխարհային քաղաքական միտքն ու յիշողութիւնը հեգնելով` կ'ուզէ տէր դառնալ այժմու Հայաստանի ամբողջ հողատարածքին:

​

Հայաստանի կարգ մը իշխանամէտ շրջանակներ Ալիեւի յոխորտանքներուն չպատասխանելը խաղաղասիրական ընթացք կամ առաքինութիւն կը նկատեն, մինչդեռ քաղաքական կեանքի մէջ առաքինութիւն հասկացողութիւնը գոյութիւն չունի:

Բարեբախտաբար Հայաստանի իշխանութիւնները խոհեմ քայլ մը առին վերջերս հրապարակի վրայ` վիժեցնելու համար միջանցքի պահանջը: Արդարեւ, վարչապետ Նիկոլ Փաշինեան յայտարարեց որ կառավարութիւնը որոշում կայացուցած է երեք անցակէտեր բանալ Ատրպէյճանի երթեւեկութեան համար, անոր երկու հողային տարածքներուն միջեւ այսինքն` Ատըրպէյճանի մայր հողին եւ Նախիջեւանի: Եւ այս անցակէտերը պիտի գործեն Հայաստանի եւ ԵԱՏՄ-ի մաքսային օրէնքներով: Ուրեմն, այսօր միջազգային հանրութեան առջեւ պարզ է որ եթէ Ատրպէյճան ճանապարհային հաղորդակցութիւն կը փափաքի ունենալ Նախիջեւանի հետ, այդ հնարաւորութիւնները բաց են: Բայց եթէ կը շարունակէ պնդել միջանցքի գաղափարին եւ սկզբունքին վրայ` ատիկա կը նշանակէ որ կը ծրագրէ կենսական հողամաս մը եւս զաւթել Հայաստանի ինքնիշխան տարածքէն:

​

Ռուսաստան կանուխէն պարզած էր իր դիրքորոշումը միջանցքի մասին: Արդարեւ, արտաքին գործոց նախարար Սերկէյ Լաւրով Երեւան այցելելով յայտարարած էր թէ ՙպէտք չէ գոյութիւն ունենայ որեւէ երկմտութիւն՚. բացուող ճանապարհներն ու մայրուղիները պիտի գործեն համապատասխան երկիրներու օրէնքներով եւ անոնց հակակշիռին ներքեւ: Սակայն, երբ վերջերս աւելի աղմկոտ դարձած են խօսակցութիւնները Զանգեզուրի միջանցքին շուրջ` Քրեմլին կը պահէ խորհրդաւոր լռութիւն մը. եթէ նկատի ունենանք լռութեան այդ հանգամանքը Մոսկուայի պահուածքին մէջ` կրնանք մտահոգիչ եզրակացութիւններու յանգիլ, քանի Մոսկուա սկսած է թրքական աշխարհին հետ իր խնդիրները լուծել Հայաստանի հաշւոյն: Հետեւաբար զարմանալի պիտի չըլլայ շրջադարձ մը, կամ, առնուազն` տեղատուութիւն մը: Արդարեւ Ռուսաստան գետին կը պատրաստէ նման հաշուարկումներու` պատրուակ բռնելով Հայաստանի մէջ զօրացող հակառուսական տրամադրութիւնները:

​

Բարեբախտաբար Իրանի քաղաքականութիւնը միջանցքի մասին համահունչ է Հայաստանի դիրքաւորումին հետ, բնականաբար Իրանի իսկ շահերէն մեկնելով: Չմոռնանք որ երկար դարերով Օսմանեան կայսրութիւնը, Ցարական իշխանութիւնը եւ Իրանը պատերազմներ մղած են Կովկասի տիրապետութեան համար: Հետեւաբար Թուրանի մը ստեղծումը Օսմանեան Կայսրութեան վերադարձը պիտի խորհրդանշէ դէպի տարածաշրջան:

​

Իրան իր գերագոյն հոգեւոր պետին` Ալի Խամենէի բերնով ու մակարդակով իր կարմիր գիծերը ծանոյց տարածաշրջանին մէջ, սահմաններու փոփոխութեանց նկատմամբ: Այդ յայտարարութիւնը կատարուեցաւ Թեհրանի մէջ, երբ տեղի կ'ունենար գագաթաժողովը նախագահներ Ռայիսիի, Փութինի եւ Էրտողանի միջեւ: Այդ յայտարարութեան յաջորդեց աւելի գործնական քայլ մը երբ Իրան պաշտօնապէս հաստատեց իր հիւպատոսութիւնը Ղափանի մէջ:

​

Բոլոր անոնք որ կը հետեւին իրանեան մամուլին` տեղեակ են թէ այնտեղ բացէն կը քննարկուին այս հարցերը եւ տողատակի կ'արձակուին սպառնալիքներ:

​

Հայաստանի իրանագէտներէն Գրիգոր Առաքելեանը Երեւանի ՙԱզգ՚ թերթի վերջին համարին մէջ կատարած է լրաքաղ մը իրանեան մամուլէն, անդրադառնալով միջանցքի խնդրին: Կþարժէ այստեղ երկու նմոյշներ ներկայացնել այդ լրաքաղէն.- Առաջինըª իրանցի վերլուծաբան Սայիտէ-Սատաթ Ֆահարիի գրութիւնն է որ վերնագրուած է ՙԿովկասեան խարդաւանքի յետնաբերում՚, ուր ան կþանդրադառնայ Իրանի ՙկարմիր գիծերուն՚ հանդէպ ՙարհամարհական վերաբերմունք արտայայտող Իլհամ Ալիեւի տենդագին յայտարարութիւններուն ու իր զարմանքը կը յայտնէ այդ կապակցութեամբ որ ՙՊաքուն անտեսում է Իրանի բարձրագոյն իշխանութիւնների յայտարարութիւնները՚: Յօդուածը կը խօսի նաեւ Պաքուի անհաւասարակշիռ քայլերու հետեւանքներուն մասին:

​

Իսկ դիպուկ է յօդուածը Միր-Սանճարիին, որուն վերնագիրն է` ՙԻրանի ներկայութիւնը Սիւնիքում` անխուսափելի ու պատմական անհրաժեշտութիւն՚:

​

Միր Սանճարի կը գրէ ՙԿովկասեան երկիրներում սահմանների փոփոխութեան անթոյլատուութիւնը եւ Սիւնիքը գրաւելու մասին Իրանի բարձրագոյն ղեկավարութեան թափանցիկ յայտարարութիւններից յետոյ, ընդհամէնը 86 հազար քառաքուսի քիլոմեթր տարածք եւ 9 միլիոն բնակչութիւն ունեցող Իրանի հարեւան երկրի նախագահը, վստահելով Թուրքիայի, Իսրայէլի ու Անգլիայի հովանաւորութեանը, դիւանագիտական էթիկային հակասող հռետորաբանութեամբ ասել է ՙՀակառակ Իրանի կամքին, որոշել եմ զրկել Իրանին Հայաստանի եւ Եւրոպայի հետ կապ հաստատելու հնարաւորութիւնից, եւ փակել Հիւսիս-հարաւ ռազմավարական մայրուղին՚:

​

Այս սպառնալիքին դիմաց հեղինակը կը թուէ այն պարագաները ուր Իրան օժանդակած է Ատրպէյճանին, ընդհուպ Իլհամի հայրը` Հայտար Ալիեւը բերելով իշխանութեան, Ռաֆսանճանիի միջոցաւ:

​

Անշուշտ հակաճառութիւններն ու հակամարտութիւնները պիտի շարունակւին Զանգեզուրի միջանցքին շուրջ. սակայն, բարեբախտութիւն է որ գոնէ մէկ երկրին` Իրանին շահերը կը համընկնին Հայաստանի շահերուն:

​

Կը բաւէ որ Հայաստանի իշխանութիւնները խոհեմ դիւանագիտութեամբ մը շահերու այդ համադրութիւնը վերածեն քաղաքական ամուր պատնէշի մը: